ગુજરાતની પ્રખ્યાત ગાય અને ભેંસની જાતો
ગુજરાત રાજ્ય પશુધન માટે પ્રખ્યાત છે. અહીં અનેક દુધાળ તથા ભારવાહક જાતિઓ જોવા મળે છે. ચાલો ગુજરાતની જાણીતી ગાય અને ભેંસની જાતિઓ વિષે જાણીએ.
🐂 કાંકરેજ ગાય
 |
| ગુજરાતની પ્રખ્યાત ગાય અને ભેંસની જાતો |
- ગુજરાતમાં ઓળખાણ: બનીઆઈ, વઢીયારી (વિદેશમાં Gujarat Cow).
- મૂળ વિસ્તાર: કચ્છનું રણ, થરપારકર, અમદાવાદ, ડીસા, રાધનપુર.
- બાહ્ય લક્ષણો: સફેદ-ભૂખરા રંગની ગાયો, કાળા રંગનો આગળ-પાછળનો ભાગ, અર્ધચંદ્રાકાર શીંગડાં, પહોળું કપાળ.
- આર્થિક લક્ષણો:
- ભારવાહક અને ઝડપી ચાલવાળી.
- બળદો સવાઈ ચાલ માટે પ્રખ્યાત.
- દૂધ ઉત્પાદન: સરેરાશ 1200–2500 કિ.ગ્રા.
- પ્રથમ વિયાજણ: 45–50 મહિના.
- બે વિયાણ વચ્ચે 17–18 મહિના.
📍 ઉછેર કેન્દ્રો:
- ભૂજ (કચ્છ) – 02832-230804
- થરા (બનાસકાંઠા) – 02747-222247
- માંડવી (સુરત) – 02623-221046
- સરદાર કૃષિનગર, દાંતીવાડા એગ્રી યુનિવર્સિટી – 02748-278463
🐄 ગીર ગાય
 |
| ગુજરાતની પ્રખ્યાત ગાય અને ભેંસની જાતો |
- સ્થાનિક નામો: કાઠીયાવાડી, ભોડાલી, સોરઠી, દેસણ.
- મૂળ વિસ્તાર: ગીર જંગલો.
- નિકાસ: બ્રાઝીલ સહિત વિદેશોમાં પ્રખ્યાત (ઈન્ડોબ્રાઝીલ ઓલાદ કાંકરેજ × ગીર સંકરણથી).
- બાહ્ય લક્ષણો: લાલ રંગ પ્રચલિત, લાંબું માથું, લટકતા કાન, લાંબા શીંગડાં પાછળથી ઉપર વળેલા.
- આર્થિક લક્ષણો:
- દુધાળ જાતિ.
- સરેરાશ દૂધ: 1500–1800 કિ.ગ્રા.
- પ્રથમ વિયાજણ: 45–55 મહિના.
- બે વિયાણ વચ્ચે 15 મહિના.
📍 ઉછેર કેન્દ્રો:
- ભૂતવડ – 02834-222058
- એલ.આર.એસ. જૂનાગઢ – 0285-2672080 Ext.373
🐂 ડાંગી ગાય
- મૂળ વિસ્તાર: ડાંગના જંગલો, મહારાષ્ટ્ર (અહમદનગર, નાસિક).
- બાહ્ય લક્ષણો: લાલ/સફેદ અથવા કાળા ટપકાંવાળી, નાની કાન-શીંગડાં.
- આર્થિક લક્ષણો:
- મુખ્યત્વે ભારવાહક.
- મજબૂત અને ભારે વરસાદ સામે ટકી શકે.
- દૂધ ઉત્પાદન ખૂબ ઓછું.
🐃 ભેંસની પ્રખ્યાત જાતો
🐃 સુરતી ભેંસ
 |
| ગુજરાતની પ્રખ્યાત ગાય અને ભેંસની જાતો |
- મૂળ વિસ્તાર: ખેડા, વડોદરા.
- બાહ્ય લક્ષણો: મધ્યમ કદ, લાંબુ માથું, દાતરડા જેવા શીંગડાં, ભુરો રંગ, સફેદ પટ્ટા.
- આર્થિક લક્ષણો:
- દૂધ ઉત્પાદન: 1200–1500 કિ.ગ્રા.
- ફેટ: 7.5%
- પ્રથમ વિયાજણ: 42–48 મહિના.
- નાના ખેડૂત માટે આર્થિક રીતે લાભકારી.
📍 ઉછેર કેન્દ્રો:
- ધામરોલ (સુરત) – 394105
- લાઈવસ્ટોક રિસર્ચ સ્ટેશન, નવસારી – 02637-287771-75
🐃 જાફરાબાદી ભેંસ
- મૂળ વિસ્તાર: અમરેલી જિલ્લાના જાફરાબાદ ગામ, ગીર જંગલ વિસ્તાર.
- બાહ્ય લક્ષણો: કાળા, કદાવર કદ, લાંબા ચપટાં શીંગડાં, મોટા લટકતા કાન.
- આર્થિક લક્ષણો:
- ભારતની સૌથી મોટી જાતિ.
- દૂધ ઉત્પાદન: 2000–3100 કિ.ગ્રા.
- ફેટ: 10%થી વધારે.
📍 ઉછેર કેન્દ્ર:
- એલ.આર.એસ. જૂનાગઢ – 0285-2672080 Ext.373
🐃 મહેસાણી ભેંસ
- મૂળ વિસ્તાર: મહેસાણા, બનાસકાંઠા, સાબરકાંઠા, અમદાવાદ.
- જાતિ: સુરતી × મુરાહ સંકરણ.
- બાહ્ય લક્ષણો: કાળા-ભૂખરા રંગ, ગોળ શીંગડાં, મિશ્રિત લક્ષણો.
- આર્થિક લક્ષણો:
- સરેરાશ દૂધ: 1800 કિ.ગ્રા.
- ફેટ: 7–7.5%
- પ્રથમ વિયાજણ: 45–48 મહિના.
📍 ઉછેર કેન્દ્ર:
- એલ.આર.એસ. સરદાર કૃષિ નગર, દાંતીવાડા – 02748-278463
🐃 બન્ની ભેંસ
- મૂળ વિસ્તાર: કચ્છનું બન્ની પ્રદેશ (ખાવડા, હાજીપીર, નખત્રાણા વગેરે).
- બાહ્ય લક્ષણો: 95% કાળો રંગ, ઈઢોણી આકારના શીંગડાં, મજબૂત બાંધો, આકર્ષક દેખાવ.
- આર્થિક લક્ષણો:
- નિયમિત વિયાજણ.
- પ્રથમ વિયાજણ: 40–45 મહિના.
- સરેરાશ દૂધ ઉત્પાદન: 1800–2000 કિ.ગ્રા.
📈 પશુ વિકાસ અને સંવર્ધન
- ગુજરાતમાં કાંકરેજ અને ગીર ગાય તથા મહેસાણી, સુરતી, જાફરાબાદી, બન્ની ભેંસ દૂધ ઉત્પાદન માટે જાણીતી છે.
- કૃત્રિમ બીજદાન અને સંકર સંવર્ધન દ્વારા ઉચ્ચ આનુવંશિક ગુણો ધરાવતા સાંઢોનું ઉછેર કરવામાં આવે છે.
- સરકારી ઉછેર કેન્દ્રો દ્વારા ઓછા ખર્ચે ગુણવત્તાવાળા સાંઢ ગ્રામ પંચાયત, ગોસંવર્ધન સંસ્થાઓ અને ખેડૂત સુધી પહોંચાડવામાં આવે છે.
✅ નિષ્કર્ષ:
ગુજરાતની ગાય અને ભેંસની આ જાતિઓ માત્ર દૂધ ઉત્પાદન જ નહીં, પરંતુ ખેતીમાં મજૂરી ઘટાડવામાં, ગુણવત્તાવાળા સાંઢ મેળવવામાં અને ગ્રામ્ય અર્થતંત્રને મજબૂત બનાવવા માટે અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે.
